حسابرسی

یکی از مهم‌ترین آموزه‌های وحیانی درباره معاد و قیامت، حسابرسی اعمال انسان است. حسابرسی در اصطلاح قرآنی به معنای رسیدگى خدا نسبت به گفتار، رفتار و کردار و حتّى نیّات، تصمیمات و ملکات درونى بندگان در روز قیامت است که بر اساس آن مشخص می‌شود چه کسی بهشتی یا دوزخی است.

البته ممکن است کسی بگوید که شفاعت، بیرون از این قاعده خواهد بود، در حالی که بر اساس آموزه‌های قرآن، کسی که شرایط شفاعت را با خود نداشته باشد، هرگز از آن بهره‌مند نخواهد شد؛ بنابراین، انسانی از شفاعت بهره‌مند می‌شود که در دنیا کاری کرده باشد تا لیاقت برخورداری از شفاعت را پیدا کرده باشد؛ در این صورت است که خدا به جای محاسبه بر اساس عدل به حسابرسی بر اساس فضل خویش اقدام می‌کند و شخص از شفاعت شافعین از جمله شفاعت پیامبر(ص) و عترت طاهره‌(ع) برخوردار می‌شود.

إِنَّ اللّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّه وَ إِنْ تَکُ حَسَنَهً یُضاعِفْها وَ یُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظیماً (سوره نساء، آیه ۴۰)
در حقیقت خدا هم‌وزن ذره‌ای ستم نمی‌کند؛ و اگر [آن ذره کار] نیکی باشد دو چندانش می‌کند و از نزد خویش پاداشی بزرگ می‌بخشد.

(خداوند در حسابرسی با شما، براساس ظلم و حتی براساس عدالت رفتار نمی‌کند؛ بلکه براساس بخشش و مغفرت برخورد می‌کند. بنابراین خدای شما، خدای غفار و رحیم است).

پیامبر صلی الله علیه و آله درباره ترس از قیامت و حسابرسى می‌فرمایند: لحظه ایستادنتان در پیشگاه خداوند ـ جلّ جلاله ـ را به یاد آورید، چراکه او حاکم عادل است و خودتان را براى پاسخگویى آماده سازید که از شما می‌پرسد. (امالى شیخ صدوق ، ص ۳۵۴، ح ۴۳۲)

حسابرسی دارای انواع و اقسامی است که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر‌اشاره کرد:

آسان و سخت و خوب و بد:

این دسته‌بندی نسبت به کیفت و چگونگی حسابرسی است؛ زیرا حسابرسی می‌تواند آسان باشد که این نوع حسابرسی برای اصحاب یمین است که نامه اعمالشان به دست راست داده می‌شود و اینان با «یمن» و برکت مواجه می‌شوند. خدا از این نوع حسابرسی به «حساب یسر»(انشقاق، آیات ۷ تا ۹) تعبیر کرده است.
در مقابل، حسابرسی «اصحاب شمال» خواهد بود که به طور طبیعی سخت است؛ زیرا جدا کردن اصحاب یمین و بیان حسابرسی آسان نشان می‌دهد که حسابرسی گروه مقابل سخت خواهد بود.(انشقاق، آیات ۱۰ تا ۱۲)
از این حسابرسی در جایی دیگر به عنوان «سوء‌الحساب» تعبیر شده که به معنای «بدحسابی» یا «زشت حسابی» است.(حاقه، آیات ۲۵ و ۲۶؛ رعد، آیه ۱۸)
بنابراین می‌توان گفت که حسابرسی گروه دیگر که «اهل حسنی» هستند، «حسن الحساب» و «نیک حسابی» خواهد بود.(همان) از نظر قرآن کسانی گرفتار حسابرسی سخت می‌شوند که به عدم اجابت دعوت الهی(رعد، آیه ۱۸)، عدم پایبندی به عهدها از جمله عهد الهی(رعد، آیات ۲۰ و ۲۱)، طغیان و سرکشی(طلاق، آیه ۸)، قطع پیوندها(رعد، آیه ۲۱) و مانند آنها گرفتار باشند.

۲ – بی‌حساب و با حساب:

از نظر قرآن، همگان حسابرسی می‌شوند و کسی نیست که محاسبه نشود (حجر، آیه ۹۲)، ولی گروه‌هایی از مومنان(غافر، آیه ۴۰) مانند مقربان سابقون که از گروه «مخلَصون» (با فتح لام) و به یک معنا دارای عصمت ذاتی هستند، مستثنی بوده و با حسابرسی در قیامت مواجه نمی‌شوند؛ زیرا حساب خویش را در دنیا پاک کرده‌اند و این گونه است که تنها یک مرگ را تجربه کرده (دخان، آیه ۵۶) و نفخ اول و دوم (زمر، آیه ۶۸؛ نمل، آیه ۸۸) صور را نمی‌بینند و بدون حسابرسی وارد بهشت می‌شوند. (زمر، آیه ۱۰؛ المیزان، ج ۱۷، ص ۲۴۴)
خدا از این افراد به عنوان گروه استثنایی یاد کرده است. (همان) در برابر این گروه گروه‌های «اصحاب یمین» و «اصحاب شمال» هستند که محاسبه و حسابرسی برای آنان خواهد بود. (انقشاق، آیات ۱۰ تا ۱۲؛ رعد، آیه ۱۸)

۳- پیش و پس و راست و چپ:

خدا درباره کیفیت دادن کارنامه اعمال نیز قائل به تفکیک و جدایی است تا این گونه نشان دهد که ارزش‌گذاری انسان‌ها بر اساس عملکرد خودشان در دنیا است. از همین رو نیکان و اصحاب یمین، کارنامه را به دست راست دریافت می‌کنند و بدان و اصحاب شمال با دست چپ، کارنامه را می‌گیرند که خود بیانگر وضعیت خوب و بد عمکرد آنان در دنیا است.
از نظر قرآن، بدتر از گروه اصحاب شمال، گروهی هستند که نامه اعمال خویش را از پشت سر می‌گیرند که بیانگر اوج حقارت است، به طوری که حتی توان نظاره را نخواهند داشت. (انشقاق، آیات ۱۰ تا ۱۲)

۴- مقربان و دورشدگان:

همان طوری که برخی از مومنان در سطح عالی هستند که حسابرسی قیامت ندارند، برخی از کافران هستند که در پایین‌ترین سطح قرار می‌گیرند به طوری که نامه اعمالشان از پشت‌سر به آنها داده می‌شود. (انشقاق، آیات ۱۰ و ۱۲) ظاهرا اینان همان کسانی هستند که به عنوان ائمه‌الکفر مطرح هستند که سوخت آتش دوزخ می‌باشند و در «اسفل‌السافلین» قرار می‌گیرند. در قرآن بیان شده این افراد در دوزخ و عذاب‌های آن دست و پا می‌زنند.‌

۵ – حسابرسی امت‌ها و‌ اشخاص و قوای نفس:

همان طوری که ‌اشخاص حسابرسی جداگانه‌ای دارند که بیان شد، همچنین امت‌ها دارای حسابرسی هستند (بقره، آیات ۱۳۴ و ۱۴۱)؛ زیرا رفتار امت‌ها مبتنی بر رفتار پیشوایان آنان است؛ پس هر کسی به نام پیشوای خویش خوانده می‌شود.
امت‌های کافر نیز به نام ائمه الکفر خوانده می‌شود. (جاثیه، آیات ۲۸ و ۲۹) باید توجه داشت که در مورد‌اشخاص، برخی از قوا و توانایی‌ها همچون شنوایی و بینایی و قلب نیز حسابرسی جداگانه‌ای دارند؛ زیرا این قوای نفس نقش اساسی در عملکرد انسان دارند که می‌بایست پاسخگو باشند. (اسراء، آیه ۳۶)
البته برخی‌ها از این حسابرسی تعبیری ‌اشتباه دارند؛ و تصور می‌کنند از گوش و چشم محاسبه می‌شوند در حالی که چشم و گوش تابع «نفس» هستند و از خود هیچ اختیاری ندارند و آنان همانند فرشتگان هستند که ماموران بی‌اختیارند و از خود هیچ اراده و اختیار و حق انتخابی ندارند که چیزی بگویند یا بشنوند یا ببینند. بنابراین، مراد بازخواست از قوای نفس است؛ زیرا آنچه مورد مواخذه خاص قرار می‌گیرد، قوای شنوایی و بینایی و ادراکی انسان است، نه گوش و چشم.